A Hampha Zo Minam

A Hampha Zo Minam
Pum Khan Pau

Zomite I tenna leitang kizom diudeu napi kumpi gamgi in hong khenzakin a picing mahmah ding kimlai gam khat nei zolo-in mun tuam ciatah I belh kul sese hi. I tawndan leh ngeinate kibang/kinai tek napi I paipihzia leh I zatzia in hong kilamdangsak citciata, I lai leh pau kitheituah tek napi gawmkhawm theilo-in lai leh pau hangin I kituambawl kha hi. I biak Pasian zong kibang napi’n I Pawlpi in hong dei-in i dingkhawm thei kei se citciat uh hi. Tua ahih manin hih bang minamte “hampha’ I cithei tam? Hamphatna kici a tehna nam tuamtuam om dinga, tua mah bangin mi hampha I cihte zong kibang khinlo ding hi. Pawlkhatte in mi hampha I sakte pawlkhatte adingin na hikhinlo thei veve hi. Tua ahih manin hamphatna pen a ente muhna ah zong kinga ahih manin Luka 11:28 sunga Jesuh tehna bangin I et leh Zomite zong “a hampha minam hi” kici thei hi.
“A hampha Zo minam” I hihna thu hong phawksak pen Sia T.Pum Kho Thong laphuah “Topa ei di’n hoih na ee” cih ahi hi. Shillonga om Zomi biakna pawlpi tuamtuam in May 30, 2010 in St Edmund’s College Auditorium ah Southern Manipur Gospel Centenary lawmin aw-khatin hih la a kisak ziahziah laitak ka lungsimah―bang hangin Topa eite adingin hoih hiam?―ciin ka lungngaih ciangin Topa hoihna ka muhte in laidip neem lawngkhalua-in nuamna mittui tawh tua la hong sasak hi. Hih la phuakpa in Zo minam adinga Topa’ hoihna genbeh kullo-in tel gen mahmah hi. Ahizongin hih la tungtawna kei lungtang hong lawngkha thu khat pen hih ahi hi.
I minam adinga Topa hoihna I muh theihna dingin dotna lian mahmah khat pen: Bang hangin Zomite in I kinaipih mahmah Hinduism leh Buddhism biaknate na bialo-a Khristian na suak kha se I hi hiam? Hih thu I lungngaih laitakin I hun paisate etkik huai hi. India leh Burma kikala khamtunggam a luah minam tuamtuamte lakah Lungdamna Thu (Gospel) hong tun zawh kum zakhat a khumto panpan ciat ahi hi. Hih mualtunggam a luah Khasi-Jaintia, Garo, Naga leh adangdangte mah bangin Zo minamte (Kuki-Chin-Mizo) zong tualsuak biakna leh dawi leh kau tawh kithoihna tawh a khangkhia minam hi. Khristian missionary-te hong tunma thamin I kiim I kiangah Hindu biakna leh Buddhist biakna in hong umcih khinzo hi. Hih biaknate phungkip mahmah bek hilo-in lai tawh kiciamteh thu-up kician (text-based religion) nei hi uh ahih manin khamtungmite biakna tawh teh theih ding hilo hi. Tua hi-a, Zomite lakah Khristian missionary-te hong tunma tham kum zalom tampitak I huang gei ah Hindu leh Buddhist biaknate kiptakin na kibia khin hi. A taktakin ci le’ng Zomite pen Hindu biakna leh Buddhist biakna in hong nawmvalh theilua ci le’ng kikhiallo ding hi. Lamka gama om Zomite leh Hindu biakna pen kilometer 30-40 (Lamka-Moirang) bekin kihal hi. Tua mah bangin Chin State gama om Zomite leh Buddhist biakna zong kilometer 90(Tedim-Kalaymyo) khawng bek kigamla hi. Tuabanga kinai hinapi bang hangin Zomite in I innvengte biakna sangin tuipi gal pana hong kipuak biakna pom zaw I hitam? cih a kanhuai thu ahi hi. Hih mun ah tuate sut manlo ding ihih manin a hang lianpenpena ka ngaihsut pen “Topa’n hong teel” ahih man hi. Pasian teel minam ihih manin milim biaknate in hong umcih laitakin America leh Britain pana Protestant pawlpite in tuipi galah Missionary a sawlkhiat mi 17,254 (kum 1900 tana kisawlkhia zah hi) lakah, pawlkhatte Chin Hills (1899), Lushai Hills (1894) leh Manipur (1896) tungin Zomite adingin Lungdamna Thu khuavak hong tangsak ahih manin tu-in hih ciang a tung thei ihi hi. Tua mah bangin Lamka simlamgamah zong 1910 kumin hong kizelsuak pah ahih manin Evan Lang Do Khup in “Pasian in Zomite I omna munmun ah hong zongkhia” a cih pen maan mahmah hi. Buddha, Krishna, Vishnu khawng a bia theilua kimlai a nungta Pasian bia dinga hong tel Topa ei di’n hoih takpi hi.
Lungdamna Thu hangin Shillong Zomite zong eima biakin ciat khakin a kigawmin khatvei Pasian I biakkhop theih pen thupi mahmah hi. Kawlgam Vaigama om Zomite I kibat mahmahna khat in biakna vai ah kipawlkhop ding hamsa I sa ciat uh hi. Biakna pen upna leh thuzuihpi tawh kisai ahih manin kituah ding haksa thei mah hi. Leitung vai gen thadah biakna vai-ah zong vai kibang theilo, kikhen khamkham, ki elel in I om thei hi. Pilna sang nei om leh Pawlpi tuam sat nuam, tangpeek nuam, sumnak limci ding mu leh pawltuam kaih nuam cih bangin biakna makaite panin zong kipan hi. Pawlkhatte lah biakna pawlpi pen minam kaih lua leuleu zong om hi. Tua i tual lungsim mah zong mundang gamdangah tonpih I hih manin mi gamah I om ciangin zong kigawm ding thubaih I sa tuan kei hi. A diakin India gamsung khuapi tuamtuam ah Kumpi nasem, sangkah, sumzong khawngin I tun kawikawi na munah I tawm lai-in Zomi Christian Fellowship, Unau Christian Fellowship, Eimi Christian Fellowship cih bangin Lamka leh mun tuamtuam pana paikhawmte in kipawlkhawmin biakna I kipan zel sama, ahih hangin mi tam tetekin i pawlcin hiaihiai ciangin Pawlpi pemkhia/taikhia/phutkhia mah khang ahih manin Shillong Zomite in zong tuabang lampi teng mah a tawnkha ihi hi. Tua ahih manin hong nusiasa Rev Khup Za Go in Zomite biakna Pawlpi vai ah I tuam kai ciatna in minam nangawn hong khenin kipawlkhop theihna ding lampi hong dal hi, cih a lim gen mahmah khat pen a man ahi hi.
Tuabangin eima sungah kigawmkhawm theihna leh nasep khop nopna a tawm mahmah laitakin Shillong ah Gospel Centenary in khatvei hong huaikhawmzo ahih bangin mailamah tuabang lampi hong kihon tohtoh ding deihhuai hi. American Congregationalist pawlpi mi Adoniram Judson pen missionary dingin India ah hong pai tungin tuipi tungah Baptist suakin Baptist missionary dingin a kipiak ciangin America gama Baptist pawlpi tuamtuam tua hunlai-a kipawlkhopna a nei mellote in Judson kipumpiakna hangin mission nasepna lamah kipawlkhopna a neih theih bangin, Lungdamna Thu in Zomite hong khen lo-in hong gawmkhop zawkna ding I deih lianpen ahi hi. Biakna Pawlpi minte phiatin kipawlkhawm ding thubaihlo kha dinga, ahih hangin i hihna bang ciat uh tawh I omna mun ciat mah panin kilawmtatna nei-in, ki-itin, kipawlkhopdan I siam ding thupi ngaihsut huai hi. J K Kam la in “a kibang zolo nate hangin kitel khial lo-in, a kibang nate hangin kigawm ding hi ee” a cih bangin I kibatlohna leh kituah zawhlohnate uang gen lo zaw-in I kibatna leh kituah theihna ding lamte mitsuanin mailam I nawt ding hun hita hi. Tuabang lungsim tawh pawi bawla aw khatin Pasian I biak khop ciangin lungdamna luankhi tawh “Topa ei di’n hoih na ee” cih ding longal a dang omlo hi.
Pasian in Zomite “a hampha minam” dingin hong teelin, leivui pan hong lamto-a, dawi leh kau lauhna huangsung pan hong khahkhia-in, Hindu, Buddhist leh milim biakna panin hong cinga, Amah a nungta Pasian a bia dingin hong teel minam ihih manin tua hamphatna a cingtak a suah theihna dingin tuhun Zomite in zong I omna khuapi, khuata panin itna leh deihsakna tawh lomkhat, awkhat, lawngkhat suahin Pasian I biakkhop ding a thupi in I ngaihsut ding hun hita hi. A taktakin leitung pilna, hauhna leh siamna lamah tuhun I dinmun pen niam nawnlo hihang. Hih ciang I tun theih manin minam hampha hihang a ci ka hi kei hi. Hindu leh Buddhist biaknate na zui le’ng zong hih ciang, hih sanga sangzaw zong kitung thei lua hi. Ahih hangin “a hampha Zo minam” hong suaksak pen I khantohna hang hi masa lo zaw-in, a nungta Pasian bia minam ihih man hizaw hi. Tua hong zongkhia leh hong teel Pasian pen tuhun Zomite in hong gawmkhawm, hong ki-itsak Pasian I suahsak ding I tavuan lian mahmah hi. Minam dangte kawmah ei guak bekin cihtham cing ngeilo kha ding hihang; I laiguizom teng tawh kipawlkhawm thei le’ng zong mi zah kipha nai tuan lo ding hi. I omna Pawlpi nusiat ding kisam masa kei, I omna Pawlpi bek lah a thupi penin koih ding hi kei. Lungdamna Thu hangin I lungsim huang umna liansak ta ni. Tua pen minam hampha I suahna lim khat hi-a, Southern Manipur Gospel Centenary gah limci mahmah hong suak ding hi.

(Hih thului From Darkness to Light, Southern Manipur Gospel Centenary Souvenir, Shillong, 2011 ah kisuahta hi.)

Comments

Popular posts from this blog

KA LAISIMNA LAMPI

Tools of Christian Missionaries