Tedim Road

TEDIM ROAD: Leitung Gamgi a Pailet Lampi
Dr Pum Khan Pau, PhD

Tedim Chin Union Golden Jubilee souvenir ading makaite in thului gelh dinga hong nget laitak ka lungsimah thugelhnop tuamtuam a tam hangin Tedim cih limlim a kizatna thu mah sut ding hoih sa ka hih manin Tedim Road cih thulu a teel ka hi hi. Tedim Road pen Zomite bek hilo-in Meitei, Kala, Kawlte banah India leh Burma kumpite in zong hong theihpih lampi ahih manin thupi mahmah hi. Meiteite bang in Tedim cih a thu a la a theihloh uh hangin hoihsa pong uh ai tam Phaipi (Imphal) I pai ciangin lampi gei-ah Tiddim Restaurant, Tiddim Fish, Tiddim Studio cih bangin na kilim zat bilbel hi. Imphal leh Wangoo kikala tai bus khat bang a min Tiddim Express hi dep hi. Tua mah bangin England ah zong Tiddim Press cih bang om hihtuak liang hi. Nidang peka kipan kumpi ciamtehna ah Tiddim na kici kha ahih manin tuhun dongin Kawlgam Vaigam ah Tiddim a cici pawl om lai hi. Adiakin Tedim leh Lamka khua ah zong sai/dawr neite signboard kigelhna ah mi tampitak in Tedim cih sangin Tiddim cih bang zang bilbial lai uh hi. Bangbang ahizongin Zomite lak mahmah ah zong Tedim Road a kicih pong hangin bang cih nopna hi-a, cik huna kibawla, hih lampi in koiteng tawnin koitan tung hiam? cih a theilo tampi i om ding upna tawh hun tomcik sungin keima kan zawhna ciang kanin Tedim Road thu a gelh ka hi hi; kan beh zo le’ng tampitak theih beh ding om lai dingin ka um hi.
Tedim Khua Khanna leh Thupina
Zomite in khuapi tuamtuam i neihte lakah khat pen Tedim hi. Ukpi Kam Hau tenna leh ukna phualpi ahih tawh kituakin ama khan huna kipan Tedim khua khangin minthang mahmah hi. Tua banah kum 1888-89 kim pawla kipan Mikang (British) kumpi in Khamtunggam (Chin Hills, tu-in Chin State kici) damdamin hong nawkto-in a tawpna ah gam a luah khit uh ciangin Khamtunggam ukna khen thum suah a, tua lakah Tedim phualpi pansanin Tedim-Tonzang gam ki-uk ahih manin Tedim khua pen mun poimawh mahmah hong suak hi. Tua hun sawngteng mahin American Baptist Missions in zong Khalkha pansanin Khamtungah nasep kipan a, 1910 in Tedim ah Joseph Herbert Cope kiphualin nasem ahih manin Tedim khua’ manphatna khang semsem hi. Tuate khempeuh hangin Tedim khua khangin zong minthang hi. Tedim pau mahmah zong hih mun panin hong piangkhia bek hilo-in nakpitakin khang ahih manin tuhun Zomite taangkam a suak thei ding zahin hoihin kideih hi. Tedim khua, Tedim pau, Tedim Zomi cih pen tuhun ciangin i angtanpih theihna tuate hang hi-a, Tedim ah a piang hilo, a tengkha ngei zong hi beek lo, a paikha leh a mukha ngei kiuhkeuh lote nangawn in zong Tedim a kipulak khak ciangin kisaktheihpihin i omomna ah i kineisak tanghial uh hi.
Tedim pen tua zah a na minthang ahih manin ni dangin Mikang kumpi bang in zong Khamtunggama (Chin Hills) teeng Zomite a bawngbawngin a khenna ah Tedimgam ukna nuai-a om Sukte, Kamhau, Sihzang mite a kigawmin Tedim Chin ciin na ciamteh zaw liang hi. Tua pen mah tudongin India gam Manipur a omte in kizang den kha ahih manin tu-in Tedim Zomite kipawlna Tedim Chin Union kum sawmnga bang a cing hi zezenta hi. Tuhun ciangin mi pawlkhat in ‘Tedim’, ‘Chin’ cih thumalte nawlkhin/pampaih nuamin a tuambawl sawm pong hangin, a taktakin India gamah Zo ngeina, Zo lai leh Zo pau a it leh a kemcing taktak Tedim Chin Union leh a kahiangte hi, ci le’ng kikhial dingin ka um kei hi. Kawlgam ah Zomi cih ciang kuate hiam? cih kikan kullo-in kitel sinsena, ahihangin India ah Zomi cih ciangin Zomi sungah nang kuate? kici sawnsawn lai ahih ciangin tudongin Tedim Chin a kipai theilo hizaw dingin ka ngaihsun hi. Bangbang hileh, India gamah Zomi Nam Ni, Khuado Pawi, Sialsawm Pawi cihte kuamah dang in a phawkma thamin TCU sunga om Zomite in haih ngeilo-in kizang den hi. Zo ngeina a ciing, a kem, a zuun leh a zang dente mah Zomi a itte hipah hi.
Manipur leh Chin Hills
Manipur leh Chin Hills (Khamtunggam) gam kizom ahih mah bangin nidangin lampi kiciantak a om lam gen ding i theihpak loh hangin Zomite leh Meiteite na kikawmlo ngeilo hi. Kumpi ciamtehna ah hih gam nihte pen vanlei-vanzuakna lam sangin gal leh sa kidona hangin kikawmna na om ngei zaw hi. Kum zalom 19 tuung lam, Ukpi Khan Thuam hun lai khawnga kipanin Meiteite in Sukte gal na lau mahmah uh a, Ukpi Kam Hau hun teh Meitei tawh kidona na om zeuhzeuh in Meiteite in lel zel ahih manin Kamhau-Sukte mite pen Meiteite in na kihta mahmah uh hi. Tua ahih manin gal vai tawh kisai hanga kikawmna/kitheihna tam kiciamteh zaw hi.
Kum 1890 zawh ciangin Manipur leh Chin Hills Mikang kumpi (British) khutnuai ah kila khin hi. Chin Hills pen Burma Chief Commissioner nuai-ah om a, tua mah bangin Manipur zong Assam Chief Commissioner nuai-ah kikoih hi. Ukna khat nuai-ah a om loh hangin kumpi khat i khut ah om ahih manin Manipur leh Chin Hills kizopna lampi a om ding Mikang kumpi in kisam sa hi. Tua ahih manin kum 1891-92 sungin gan/sakol vanpua paitheihna ding lampi kisial hi. Tua lampi pen kum 1893-94 sungin Ukpi Hau Cin Khup in puahpha hi, kici hi. Tua hun lai-a kibawl lampi in Tedim panin Tonzang, Lenglakot (Sialmong) zui-in Manipur gam Sugnu, Kakching lam tawnin Phaipi tawh kizom hihtuak zaw ahih manin tuhuna Tedim Road tawh a zuihna kibang lo hi. Bangbang ahizongin Tedim leh Phaipi kikawmna lampi khat tua hunlai pek panin na om khin cihna hi. Tuama-in zong kikawmna na om lo tuanlo ahih manin koi lampi kitawn hiam cih kitello hi.


Tedim Road Kibawlna
Kum 1942 bul lamin Kawlgam ah Japan gal hong tung hi. Tua tawh kituakin Kawlgam panin Mikang kumpi galkap leh minautang tampitak lampi tuamtuam zui-in India gamah nungkika, Khamtunggam (Chin Hills) simloh Kawlgam bup Japante in lakhin pah hi. Tua ahih manin Khamtunggam humbitna ding leh galvan leh nek leh tak nawnna dingin Mikang kumpi in mawtaw in a zuih theih ding lampi hoih khat peuhmah kisam sa ahih manin September 1942 in Imphal pan Tedim a tungsuak ding lampi sial dingin ngimna nei hi. 17th Indian Division pen Tedim ah phualpi satin a humbit dinga tavuan kipia ahih mah bangin hih lampi bawl ding zong amau tungah ki-ap hi. Lampi bawl ding a kigenna thu Lieutenant Colonel Towers in hih bangin gen hi: “Bishenpur (17 miles) ah camp ka bawl uh hi. Tua panin Torbung (Lamka panin Km 20 khawng hi) ciang khuasiat khuaphatni-a zat theih ding lampi bawl ding leh Torbung pan Tedim dong mataw tunsuak theihna ding lampi bawl dingin ka hilh hi.” Ataktakin lampi bawl nasep pen Zomite bawl hizaw hi. Tua hun laitak Japan gal lauhna hangin kuamah lokho gina zong om theilo-in kial leh tak takin mite singnuai gammualah om ahih manin lampi bawl ding vai a om ciangin mitampitak in tua panin sum thalawh thei hi. India galkapte khutnuaiah Zomi nasem bekbek 5000 bang pha thei dingin kituat hi. Kei pute khat (Pu Suan Kam) zong nasemin kuan kha hihtuaka, tua huna nasem tudong a nungta lai mi bangzah hiam om kha ngel dingin ka um hi.
A taktakin Tedim Road lampi bawl pen Mikangte kumpi i Sappers leh Pioneers kicite ahih hangin thazung thatang a pai Zomite ahi hi. Ukpi Pum Za Mang in tuabanga nasem kuan nuam ding mite kaikhawmin ama panpihna tawh Khamtunggam mual leh guam leitawhna, gun lei dawhna khempeuhah a kizo thei ahi hi. Pawlkhatte mimala kuan om a, innkuan a kuan zong om hi. Mikang kumpi in lampi bawl a kin mahmahna Towers in hih bangin gen kik hi, “Tua hun laitak na dang khempeuh sangin lampi bawl ki-awlmawhzaw hi; galte tawh kikap ding sangin zong lampi kibuaipih masa zaw hi,” ci hi.
Tuk leh khal cilo-in nawhsa tawh a kibawl lampi pen April 1943 in kizo siang phialta ahih manin a khakik ciang Imphal panin thauvui thautang leh nek leh dawn ding Tedim ah kipuakta hi. Hih lampi sialna ah Ukpi Pum Za Mang’ panpihna hanga lungdam kohna leh pahtawina-in Mikang kumpi in King’s Service Medal pia hi. Tua pahtawina pen Ukpi Pum Za Mang in Tonzang innpi ah zu leh sa tawh lawm a, Mikang ulian tampitak zong cial hi, kici hi. Imphal leh Tedim kikal Tedim Road lampi sauna 165 mile hi, kici hi. Lai Siangtho ah Emmaus lampi a kicih danin Imphal panin Tedim zuatna lampi pen Tedim Road a kici hilel kha thei napi’n Mikang kumpi in Ukpi Pum Za Mang leh Zomite tha leh zungte pahtawina leh phawkna dinga amau khuapi Tedim min na tamsak zong himawhlo kha dingin ka um hi. Bangbang hi leh, tudongin Kawlgam Vaigam ah Tedim Road mah kicici lel ahih manin hih lampi in Tedim Zomite leh Zo minam bup hong tawisang mahmah hi.


Tedim Road leh Galpi Nihna
Tedim Road pen galpi nihna hunin Mikangte leh Japante adingin gallela taina lah hi, galzo-a galte delhna lampi lah hi. A dahhuai mahmah thu khat pen, 17th Indian Division in Tedim Road lampi a bawlkhit lian cih phial dingin Japante hong hatluata ahih manin amau lampi bawlna mah tawnin Tedim panin Imphal ah nungkik ding thu ngah uh hi. Tua hun laitak 17th Indian Division makai ‘Punch’ Cowan adinga hamsa mahmah khat pen galkap 16,000, mataw 2,500, gan/sakol vanpua 3500 Tedim panin thakhata tuahkhiat ding ahi hi. March 14, 1943 in Tedim nusia-in Tedim Road tawnin Manipur phaizang lamah nungkik kipan uh a, ahih hangin lampi ah Japante in na khiang zaw lai ahih manin lamtawntungah galte tawh kido toto-in mi tampitak in sihlawh uh hi. Tua hi-a, galte (Japante) in tua lampi nuamtaka a tot loh ding deihna tawh amau bawlsa lampi leh leite pawlkhat susia kik pah uh hi. Tua ahih manin amau bawlsa lampi mah amau mah in gal lauhna hangin susia kik hi.
Tedim Road ah Mikang kumpi galkapte leh Japan galkapte nakpitakin kido ahih manin luang leh ban tampi mangin, mawtaw, tank leh van tuamtuam, tudongin Singgial khawngah a kimu thei lai, zong kitaisan hi. Tedim Road pen Japante adingin Imphal luhna dinga lampi hoih khat suak ahih manin Japante zong tua lampi mah tawnin Moirang leh Bishenpur ciang dong lutto uh hi. Tedim Road a thupiangte laibu tuamtuamah a kikhumna lakpan Ian Grant Lyall in Burma: The turning point, the Seven Battles on the Tiddim Road which turned the tide of the Burma War” leh Demond Kelly gelh Kelly’s Burma Campaign ah thu kicing mahmah hi. 1944 beikuan lamin Japante gallelin a nungkik uh ciangin hih lampi tawna ciahte P C Marindin makaihin Lushai Brigade in nungdelhin October 17 ni-in Tedim leh Khamtunggam bup Mikang ukna ah lakik hi. A sau luat ding lauh manin Indian National Army, Chin levies leh gal hun sunga Zomite i panlakna tuamtuamte hih mun ah kikhum zolo hi.
Tedim Road leh Zomite Maban
Zomite maban khantohna ding Tedim Road ah lianpi kinga hi. Tuhun India kumpi in “Look East Policy” ci-in Southeast Asia (SEA) gamte tawh socio-cultural leh economic lamah kizopna hoihtak neih ding ngimna thupi mahmah neita ahih manin tua tawh kituakin India adinga SEA lutna ding kongvangte lakah mun thum Zo mite tenna tawnin pai hi. Moreh leh Champhai tawna Burma lutna tu ciangciang kihongin hoihtakin a paitheih bangin Tedim Road zong kong vang hoih mahmah hong hih theihna dingin limtakin puahphat kik kisamta hi. Tu dinmun ah Phaipi leh Behiang (India gamgi) kikal mawtaw nuamtakin tung hi. A langkhat lamah Tedim leh Cikha ciang zong mawtaw tung thei hi. Ahih hangin sumbawlna lam a khanna dingin tuk leh khal hunin Tedim Road ah vanpua-mipua mawtaw a pai theih ding kisamta hi. Tua dingin kumpi in lampi a puahphat ding kisam mahmah a, tua mah bangin a leitang nei Zomite in zong ihih theihna lamtek panin hih lampi puahin i kep ding thupi hi. Hun khat lai-in Tedim Road tawnin Kawlgam pan van hong lutin Behiang bang zong sumbawlna phualpi khat suak ngei napi’n tuhunin Behiang khuata khat tawh kibang lelta hi. Bang hang aitam? Kawlgam panin sumbawl kuamah hong lut nawnlo-a, India panin zong Kawlgam ading bangmah kinawn nawnlo cihna hi.
A taktakin sumbawlna lamah khantohna a om theihna dingin lampi hoih a kisap mah bangin tua lampi ah bitna/muanna zong kisam hi. Nidangin sumbawlte’ thuaklah pen Palikte hi-a, tuhun ciangin palikte banah minautang (civil) leh singnuaimite hizawta hi. Kawlgam Vaigam Zomite sumbawlna lamah i khantohna dingin i huangsunga i neih Tedim Road puahin zunin khangsak ni. Tua in neih leh lam bekah hamphatna hong pialo dinga, kikawmtuahna hong khangin kimeltheihna, kinaina, leh ki-itna zong hong tun ding hi. Tedim Road a zang ding pen tua lampi in a totna khuate Lamka, Singgat, Behiang, Cikha, Kansau, Singgial, Mualkawi, Tonzang, Tedim bek hilo-a, Zomi bup i zat ding leh metpih ding hizaw hi.
Thukhupna
Tedim Road thu pen tu-a teng bek hilo cih ka thei hi; tua ahih manin a kan beh zo om le’ng a kicingzaw-in i theih ding om lai tham ding hi. A tunga i gentheih om sunte pan i phawk ding thu in: Tedim leh Lamka khuapi-a teeng Zomite hong zomtuah, hong kinaisak, hong khangsak ding Tedim Road pen nidang hun pek panin Mikang kumpi makaihna tawh i pi i pute in hong sialsak khin hi. Tua ahih manin tuhun Zomite in hih Tedim Road puahin, zunin i zat ziahziah theihna dingin kumpi lampan thuneite in hanciamin, tua mah bangin a hithei lamlam panin i puah i kep ding deihhuai hi. I tenna gam leitang kizoma, I lampi in zong hong kawmtuah khin hi; a kisam pen i lungsim khuituahin pangkhawm le’ng Zo suante kigawmna leh khanna dingin Tedim Road in International boundary nangawn nawk pailet khinta hi.
****************
(Hih article pen India gam Lamka khuapi a om Tedim Zo mite kipawlna Tedim Chin Union Golden Jubilee Souvenir, 2011 ah kisuahta hi.)

Comments

Golden Tanghau said…
zomi khangnote theihnop thu na lui khiatna hang in kalung dam hi...

Popular posts from this blog

KA LAISIMNA LAMPI

Tools of Christian Missionaries