Gamgi leh Minam
Dr Pum Khan Pau
Visva Bharati University, Santiniketan
‘Gi’ cih kammal in kikhenna genna ahi hi. Lutunga
sam kikhenna akipan leitang kikhenna dongah hih kammal kizang thei hi. Zo lai
ah ‘gi’ amah bekin gelh le’ng khiatna neilo ahih manin thumal dang khat tawh
maithuap ahih kei leh nungthuap in zat kul hi. Gentehna-in gisuang (border
stone) leh gamgi (borderline). Lakam nangawn ah gibang/sam gibang khen ci-in kizang hi. Gamgi in bangzah ciangah
Zomite tangthu leh tuhun nuntakna hong sukha khina, mailamah tua gamgi bangci
zat ding cih hih thului sungah I kikum ding hi.
Khangluite in
amau muhna tawh kituakin mite nam nih in na khen ziau-a, tuate Tual leh Khual ci
uh hi. Nidangin khua a kisat ciangin gan sisan tawh kithoihna bawl uh a, tua a
kigo gan’ gilzang pen khuasung huam (area) dinga deihna tantan ah kai-in tua sa
gilzang kikaihna huam sung pen khuasungin ngaihsun uh hi. Tua sunga tengte Tual
ci uh hi. Khuasunga mun poimawh penpen ah Tualsong kiphut ahih manin tua hangin
Tual cih kammal kizang hi. Tual biakna genna ahih hangin khuasung mite genna in
zong kizang hi. Tua ahih manin khua khat gamgi pen kithoihna tawh kiciangtan
(ritually defined village border) hi. Khua gamgi pua lama om mi peuhmah Tual-mi
hitheilo hi; khuapua mite pen Khual kici hi. Ahih hangin Khual khat in Tual
sunga kongkuang tui dawnna leh sutpomna tawh Tual hihna ngah thei veve hi. Tua
ahih manin khangluite in Tual leh Khual tawh mihingte na khen ziau uh hi. A
tomin ci le’ng, Tual leh Khual i cih ciangin khua gamgi sunga tengte leh a
pualama omte genna ahi hi. Tual sungah kithahna a om khak leh Zo ngeina bangin
kiho-in kilemna bawl uh a, sisan pen sisan tawh kithuk ngeilo uh hi. Thudamin
kiholem uh hi. Ahih hangin Khual in Tual a thah leh sisan tang sisan a luan loh
phamawh ahih manin phu kila tangtang uh hi. Tua hangin nidangin khua khat leh
khat kidona na tam mahmah hi. Tua banga kidona pan gallu matte ki-ai hi. Gallu
man zote leh galhang sahangte pen mithupi penpenin kingaihsun ahih manin
Tangcing puanza kisilhsak hi. A thahat a galhangte bek in a silh puan ahi hi.
Nidangin pu
leh pate hun lai akipan gamgi kician om ahih manin amau leh midang kikhenna
kiciantak om hi. Tua mah zong gal a tamna ahi hi. Zo minam sung khua leh khat
kisimna a om bangin a kiang nai pen uh a om Kawl leh Meiteite bang zong na
kihta tuan deklo uh hi. Leitang mahmah zong a lompi in khenna na nei uh hi.
Amau kim phaizang minamte leh khamtung minamte pen nam nih in na khen leuleu uh
hi. Mualtung khuadam gam pen zo-gam ci uh ahih manin tua muna tengte leh
phaizang khualum gama tengte a lompi-in kikhenna nei uh hi. Tua pen zo leh
vai/kawl ahi hi.
Khangluite gamgi
pen a bei loh hangin British kumpi ukna hong tun ciangin amau vaihawmna nuam
pen ding ngaihsutna tawh amau deih danin gamgi a bawl uh ciangin tua in
kikhenna tuampi khat bawl leuleu hi. Tua pen Zomite neih gamgi tawh kibang
nawnlo hi. Zomite in amau sungah khua gamgi a neih hangin minam dangte tawh
kikhenna gamgi zong hoihtakin na nei uh hi. Khua khat leh khat a kido hangin
minam dangte tawh a kido uh ciangin pangkhawm theilo tuanlo uh hi. British
kumpi hong khan ciangin Zomite tenna leitang satkhamin gamgi hong bawlsak
ciangin tua hangin tuni dongin gam tuamtuam ah Zomite kikhen hi. British hun
khit ciangin Burma leh India kumpi in zong tua a kibawlsa gamgi mah a zat toh
suak manin tuni dongin Zomite pen gamgi in a khen minamte cih thapaih kulta hi.
Zomite tenna leitang gamgi in a khen manin amau a kikoihna/belhna gamte ah
minam neu, minam tawm suakin mite pangbel bekin a om uh tawh kibangta hi. A
taktakin amaute in kuama leitang suhsak ahih loh hangin gamgi tuam sungah a
kikoih tek manin mite pangbel danin kilang uh hi. Tua hangin tuni-in India gam
Manipur state sunga om Zomite leh Bangladesh gam Chittagong gam sunga om Zomite
in thuaklawh diak uh hi. Tulaitaka Manipur ‘singtang mite’ a kici
mualtung/khamtung mite buaina bulpi pen gamgi hang hi, ci leng kikhial lo ding
hi. Meiteite in amau gamsunga om banga a ngaihsut manun leitang tungah thuneih
nopna hong om pen a bul takin kan lehang gamgi hang ahi hi.
Gamgi pen amau
deihtel banga kibawl ahih loh mah bangin gamgi in Zomite lakah kikhenna lianpi
tun khinta hi. Gamgi hangin kumpi ki-ukna tuam tekah om uh hi. Gamgi hangin
sumzon paizonna lampi tuam tek hi. Gamgi hangin laipilna zonna lampi kibang
nawnlo, kikhiata hi. Gamgi hangin kumpi ciamtehna min leh puam tuamtuam khang
mahmah in a tawpna ah minam khat nangawn minam dang kisakna dong tung hi. Gamgi
hangin lai leh pau kikak deuhdeuh hi. Gamgi hangin amau omna minam lianzawte
tatdan a hoih leh a sia khempeuh zui tek uh a, ann duh dan, khuamuh dan,
lungsim puakzia, zuau gen dan, leh nekguk dan nangawn ah midangte gamtat dan
zui uh hi. Amau bawlloh gamgi hangin kigamlatna tampi piang hi. A dah huai
penpen in amau leh amau minam dang kisak khakna nangawn piang hi. Gentehna in
Burma a om Zomite India a om Zomite in amau minampih ahih lam theilo zah dongin
khanglam Zomite cih sangin ‘Burmate’ cih bangin ngaihsutna a om pen a taktakin
gamgi hang ahi hi. T S Khai in ‘nuihciam hong lel lo-aw, pianpih na laizom
hi’ng’ cih a laphuah in tampi gen khin hi. Saklam Zomite khanglam Zomite cih sangin
hong kikoihna gamte tawh etkhopna mit a piangsak, leh amau leh amau zong tua
banga kingaihsutna a tun pen gamgi hang ahi hi. Thukan leh laitheite in a
haihloh hangin thukanlo leh laitheilote lakah minam khat hihna nangawn phawk
nawnloh ding zah dongin gamgi in lungsim kikhenna lianpi piangsak khin hi.
Bangbang
hileh, tuhun dinmun ah gamgi pen mawk khekzawh pak ding ahi nawn kei zongin
gamgi hanga kikhenna, ki-midang etna, leh kibatlohna nam tuamtuamte
kikhek/kidal thei hi. Gamgi in leitang satkhamin minam a khen hangin a dal
theihloh tampi om hi. Gentehna in lai leh paute, thu leh late, ki-itna,
kideihsakna, kihuhna, kizopna cihte kidal theilo hi. Pawi leh minam nite gamgi
in dal theilo hi. Ngeina lam leh puante kidal theilo hi. Tuhun kumpite kizopna
tuamtuam hong khan tawh kituakin sumbawlna ah kizopna, laipilna leh pilna
tuamtuam kihopsawnna tawh kizopna lampi hong kihong tampi omta hi. Tuate
khempeuh ah a met a dok thei ding pen gamgi-a teng minamte ahi hi. Zomite in a
beisa-in gamgi pen kikhenna-in a zat uh hangin mailamah tua gamgi pen kizopna,
kituahna leh kigawmna mun (zone of interaction) a suahsak dinguh tuhun leitung
kiheidan panin a hoihpen ahi hi. Tua hilo-a, gamgi hanga a kikhenkhen nuam lai,
a ki-midang et nuamlai minamte ahih uh leh amau mun tek mah ah minam neu suak
tawntung ding uh a, minam lian suah theihna ding lampi kihong ngeilo ding hi.
Gamgi kantanin septheih tampi om hi. Gamgi in minam khat hihna nakpitakin a
buaisak theih hangin, beisak thei tuanlo hi. Sak leh khang Zomite in gamgi pen
kikhenna a zang lailai ding maw, gamgi ah kituah zaw ding?
Kawlgam kumpi kikhek ding ahih laitakin gamgi in a khen Zomite lametna lian mahmah hi. India ah Zomi min pen state khat (state level) nangawn ah kidawk zo mello ahih laitakin Kawlgam ah bel gambup (national level) dongah min kidawk hong suakta hi. Thu limtakin ngaihsut hun hita hi.
Comments