Tuikhang leh Zomite: A sia panin a hoih sin ni
Pum Khan Pau
Phoenix, Arizona
Tutunga Kawlzang, Chin state, leh Manipur gam mun pawlkhatah
tuilian/tuikhang hanga siatna kei theihna tan ah tua zahin nidangin om ngei
nailo hi. Khamtungah Meitei gun leh lui kici khempeuh nak khanlua ahih manin
cikmah hun ciangin luitui in lei ban ken teh ci-a I ngaihsut lei tampite kisia-a,
khua khat leh khat kikawmna kitan hi. Mun tampi ah mencim a om manin inn le lo
a kip mahmah dinga I ngaihsutte tolh mang hi. Phaizang sungah mun niamzaw deuhte
inn khum dong tui dimin inn le lo khempeuh tum mang ahih manin ama inn sungah
kuamah in ann ne-in giak theilo hi. Suahtakna dingin a sangzaw mun ah mite tai
hi. Mi tampite adingin tuilian hanga neihsa van kisiate neih kik zawhna ding
kigalmuh pak nawnlo hi. Van kisia leh a mangte sangin a manphazaw mihing
nuntakna a mang/beilawh zong tamkhop om hi. Tuicin tung himawk hi. Mihing in I dalzawhloh
siatna (natural calamities) Zomite in I thuak ciangin dahna, kahna, lungkhamna,
gilkial dangtakna, silh le ten, inn le lo kisapna leh kisapna vive hong tung
hi. Hih bang vai I maituah laitakin ka vei mahmah thu nih kong gelh hi.
1. Pasian tawh kinai semna ding
hi: Mihing nuntakna ah nopsakna leh cihtheihna sangin zawnna, gentheihna,
khasiatna, simmawhna, natnate I tuah ciangin Pasian lam kinaih zaw hamtang hi.
Eima hanciam thu tawh i pelh theihloh nate I tuah ciangin tua mun ah hong huh
thei i kisap khat om gige ahih lam kitel pan hi. Tua mah bangin a lang lamah
hauhsak ding, cihtheih ding, nopsak ding lam bekbek tumin I om ciangin nopsakna
dingin lamdawt tot ding hamsa sak lohna leh ei bekbek kikhualna kinei hi. Tuate
gah pen ‘kei’, ‘kei hang’ kicih nopna ahi hi. Haksatna I tuah ciangin ‘kei
hang’ I ci ut kei hi. Tua in Pasian tawh
kinaina sangin kigamlatna lampi hong zuisak hi. I hauhsak ciangin Pasian gam
nasepna dingin piakkhiatna hat tektek napi hangin Pasian tawh I kizopna kigamla
zaw thei hi. A pualam ah mite muhna panin piak khiatna hat bang napi hang a
sung lamah keu mahmah kha thei hi hang.
Nidang tawh tehin Zomite
khangto mahmah ta hihang. Gam khangto-a om Zomite gen kei ni. Amau a omna uh
khangto khin ahih manin amau a khantoh kei leh a lamdang hizaw hi. Ahi zongin
Kawlgama om Zomite I ngaihsut ciangin a khangto hetlo Kawlgam nangawnah nidang
tawh tehin khantohna tampi kineita hi. Khantohna ka cih ciangin hih mun ah neih
leh lam leh hauhsakna lam kawkzaw hi. Nidangin Kawlgam ah cycle
(Setbing/siksakol) khat neih ding hamsa mahmah hi. ‘Tedim khua sungah siksakol
a neizote kithupi ngaihsutin amau zong kiliansak hi’, cih Tedim khuami US a om
khat in gen hi. Nidangin hi mah ding hi. Ahih hangin tuhunin motor-cycle (bike)
a neite zong kithupi muh lua nawn tuanlo hi; mi khempeuh neihzawh bangin kituat
ta hi. ‘Ei gamdang i paipai hangin Kawlgam sunga om I mipihte zong ei sangin hausa/nuamsa
zaw uh hi’, ci-in gamdang tung mi khat in gen ngei hi. Inn ngakte zong na
khangtolo tuan hetlo uh hi.
A theihhuai thu ah, khantohna leh siatna
tonkhawm citciat se hi. Khangto I kisak laitakin I khantohna in a lang lamah I
neihsa, I hun, midang tawh kizopna, innsung ki-itna, Pasian tawh kikal, lungsim
puakzia tampitak hong siasak thei hi. Gentehna-in mobile phone gen ni. Mobile
phone neih pen khantohna hi-a, ahizongin mobile phone panin internet sungah numei-pasal
thangtatnate pawl kingah hi; thusia, kigensiatna, kikona cihte zong nisimin I
zazata hi. Biakinn sung nangawn ah I zangkhial uh hi. Innkuan sungah kihona
tawmsak hi; lawmta tukhawm nangawn kiho man nawnlo-in hong koih hi; innkuan
thungetna hong nawngkaisak hi; innkuan ann nekkhop liailiai ding hong buaisak
hi. Khantohna-a I ngaihsut mobile phone neihzawhna dingin sumzon I hanciam luat
manin lamdawt I tawnkha thei hi. Khantohna I kisap hangin I khantoh nopna in
lam hong pialsak thei hi. Zomite khantohna lampi pawlkhat: khamtheih/guihtheih
leh beng cinna hanga khangto, midangte nuntakna tawh kimawlna hanga khangto,
pumpi kizuakna tawh sum zong, u leh naute thuak ding phamawhsa selo-a sum met a
zong, sumguk lak ding leh piak ding pen khialhna banga ngaihsun nawnlo, biakna
nasepna pen za (position) leh sum ngahna ding lametna bek tawh sem, minam nasep
pen mimal metna ding bek leh dinmun (status) etlahna tawh sem, cih bangin gen
ding tampi om ding hi. Khantohna dinga I lampi zuih a manlo tampi om hi.
Hihte khempeuh Topa in hong
sawpsiang nuam hi, cih lamin la-in tulaitak tuilian hanga I thuaknate Topa
lamah kiheina leh Amah tawh kinaina-in zang ni. I nopsak ciang lah Topa tawh
kigamla zel ihih manin hih bangin I haksat hun laitak mah in Topa kiang I zuan
kei leh a hun ding om sak manlo hihang. Topa’n amah tawh kinaizaw dingin hong
deihna hi, ci-in sang ni.
2. Kihuhnopna panin
kipawlkhopna:
Tulian hanga I thuakna thute in leitung mun khempeuha om Zomite hong
zelpah ahih manin lunghihmawhna lianpi kinei tek hi. Nidangin internet sungah
vai kibang kikup khawm ding hamsa a sa mite tu-in vai kibang khat in hong
gawmkhawmin I thugente hong kibanga, I awlmawh leh lunghihmawh thute hong
kibang thei hi. Facebook panin hih thu tawh kisai nisimin kimu den hi. Mi
khempeuh in I genpi pen leh man (pic) I muhnop pen haksatna a thuakte, van leh
inn kisiate, huhna sum donna piakkhiatna, bangci huh ding, sum bangzah
kingahta/kikhakta cihte pawl vive ahi hi. I buaipih kibang ahih manin biakna
pawlpi hanga kideidanna, pau kibatloh mana kituam etna, khua khat leh khat
kituam bawlna, gam tuam ah I om mana kitheihmawh bawlna cih bang peuhmah a
beisa kal nih/thum sung bang bei mang hiau tawh kibang hi. Kibatlohna lam
sangin I mipihte haksatna thuakte koici huh ding cih lam bekbek kigen hi.
Gamdang om Zomite tampitak a om manin tuate kiang panin huhna sum kikhak pen
Kawlgam sum tawh a kikhek ciang man nei mahmah hi. Hih bang hun ading mah a
Pasian in mi tampitak gamdang tungsak ahi kei tam cih theih hi. Tulaitakin khat
le khat kihuh nopna kha I nei tek hi. Tua kha mah lenkipin kipawlkhop theihna
leh nasepkhop theihna in hong zom toto henla, haksatna panin ki-itna leh kipawl
theihna gah hong piang leh cih I lunggulh mahmah hi.
Thukhupna dingin, haksat hun
ciangin Pasian I sap ding a kisap bangin, haksatna leh siatna lamah buaina/buaipih
kibang (common cause) in lungsim hong gawmkhawm thei ahih leh tua lungsim pen
hong tham den henla, mailamah Zomite khantohna ding zong a kikumkhawm thei, a
gelkhawm thei, a semkhawm thei I suahna hong hi peuhmah hen.
Comments