Tuikhang leh Zomite: A sia panin a hoih sin ni



Pum Khan Pau
Phoenix, Arizona

Tutunga Kawlzang, Chin state, leh Manipur gam mun pawlkhatah tuilian/tuikhang hanga siatna kei theihna tan ah tua zahin nidangin om ngei nailo hi. Khamtungah Meitei gun leh lui kici khempeuh nak khanlua ahih manin cikmah hun ciangin luitui in lei ban ken teh ci-a I ngaihsut lei tampite kisia-a, khua khat leh khat kikawmna kitan hi. Mun tampi ah mencim a om manin inn le lo a kip mahmah dinga I ngaihsutte tolh mang hi. Phaizang sungah mun niamzaw deuhte inn khum dong tui dimin inn le lo khempeuh tum mang ahih manin ama inn sungah kuamah in ann ne-in giak theilo hi. Suahtakna dingin a sangzaw mun ah mite tai hi. Mi tampite adingin tuilian hanga neihsa van kisiate neih kik zawhna ding kigalmuh pak nawnlo hi. Van kisia leh a mangte sangin a manphazaw mihing nuntakna a mang/beilawh zong tamkhop om hi. Tuicin tung himawk hi. Mihing in I dalzawhloh siatna (natural calamities) Zomite in I thuak ciangin dahna, kahna, lungkhamna, gilkial dangtakna, silh le ten, inn le lo kisapna leh kisapna vive hong tung hi. Hih bang vai I maituah laitakin ka vei mahmah thu nih kong gelh hi.

1. Pasian tawh kinai semna ding hi: Mihing nuntakna ah nopsakna leh cihtheihna sangin zawnna, gentheihna, khasiatna, simmawhna, natnate I tuah ciangin Pasian lam kinaih zaw hamtang hi. Eima hanciam thu tawh i pelh theihloh nate I tuah ciangin tua mun ah hong huh thei i kisap khat om gige ahih lam kitel pan hi. Tua mah bangin a lang lamah hauhsak ding, cihtheih ding, nopsak ding lam bekbek tumin I om ciangin nopsakna dingin lamdawt tot ding hamsa sak lohna leh ei bekbek kikhualna kinei hi. Tuate gah pen ‘kei’, ‘kei hang’ kicih nopna ahi hi. Haksatna I tuah ciangin ‘kei hang’ I ci ut kei  hi. Tua in Pasian tawh kinaina sangin kigamlatna lampi hong zuisak hi. I hauhsak ciangin Pasian gam nasepna dingin piakkhiatna hat tektek napi hangin Pasian tawh I kizopna kigamla zaw thei hi. A pualam ah mite muhna panin piak khiatna hat bang napi hang a sung lamah keu mahmah kha thei hi hang.
  Nidang tawh tehin Zomite khangto mahmah ta hihang. Gam khangto-a om Zomite gen kei ni. Amau a omna uh khangto khin ahih manin amau a khantoh kei leh a lamdang hizaw hi. Ahi zongin Kawlgama om Zomite I ngaihsut ciangin a khangto hetlo Kawlgam nangawnah nidang tawh tehin khantohna tampi kineita hi. Khantohna ka cih ciangin hih mun ah neih leh lam leh hauhsakna lam kawkzaw hi. Nidangin Kawlgam ah cycle (Setbing/siksakol) khat neih ding hamsa mahmah hi. ‘Tedim khua sungah siksakol a neizote kithupi ngaihsutin amau zong kiliansak hi’, cih Tedim khuami US a om khat in gen hi. Nidangin hi mah ding hi. Ahih hangin tuhunin motor-cycle (bike) a neite zong kithupi muh lua nawn tuanlo hi; mi khempeuh neihzawh bangin kituat ta hi. ‘Ei gamdang i paipai hangin Kawlgam sunga om I mipihte zong ei sangin hausa/nuamsa zaw uh hi’, ci-in gamdang tung mi khat in gen ngei hi. Inn ngakte zong na khangtolo tuan hetlo uh hi.
    A theihhuai thu ah, khantohna leh siatna tonkhawm citciat se hi. Khangto I kisak laitakin I khantohna in a lang lamah I neihsa, I hun, midang tawh kizopna, innsung ki-itna, Pasian tawh kikal, lungsim puakzia tampitak hong siasak thei hi. Gentehna-in mobile phone gen ni. Mobile phone neih pen khantohna hi-a, ahizongin mobile phone panin internet sungah numei-pasal thangtatnate pawl kingah hi; thusia, kigensiatna, kikona cihte zong nisimin I zazata hi. Biakinn sung nangawn ah I zangkhial uh hi. Innkuan sungah kihona tawmsak hi; lawmta tukhawm nangawn kiho man nawnlo-in hong koih hi; innkuan thungetna hong nawngkaisak hi; innkuan ann nekkhop liailiai ding hong buaisak hi. Khantohna-a I ngaihsut mobile phone neihzawhna dingin sumzon I hanciam luat manin lamdawt I tawnkha thei hi. Khantohna I kisap hangin I khantoh nopna in lam hong pialsak thei hi. Zomite khantohna lampi pawlkhat: khamtheih/guihtheih leh beng cinna hanga khangto, midangte nuntakna tawh kimawlna hanga khangto, pumpi kizuakna tawh sum zong, u leh naute thuak ding phamawhsa selo-a sum met a zong, sumguk lak ding leh piak ding pen khialhna banga ngaihsun nawnlo, biakna nasepna pen za (position) leh sum ngahna ding lametna bek tawh sem, minam nasep pen mimal metna ding bek leh dinmun (status) etlahna tawh sem, cih bangin gen ding tampi om ding hi. Khantohna dinga I lampi zuih a manlo tampi om hi.
    Hihte khempeuh Topa in hong sawpsiang nuam hi, cih lamin la-in tulaitak tuilian hanga I thuaknate Topa lamah kiheina leh Amah tawh kinaina-in zang ni. I nopsak ciang lah Topa tawh kigamla zel ihih manin hih bangin I haksat hun laitak mah in Topa kiang I zuan kei leh a hun ding om sak manlo hihang. Topa’n amah tawh kinaizaw dingin hong deihna hi, ci-in sang ni.

2. Kihuhnopna panin kipawlkhopna:
Tulian hanga I thuakna thute in leitung mun khempeuha om Zomite hong zelpah ahih manin lunghihmawhna lianpi kinei tek hi. Nidangin internet sungah vai kibang kikup khawm ding hamsa a sa mite tu-in vai kibang khat in hong gawmkhawmin I thugente hong kibanga, I awlmawh leh lunghihmawh thute hong kibang thei hi. Facebook panin hih thu tawh kisai nisimin kimu den hi. Mi khempeuh in I genpi pen leh man (pic) I muhnop pen haksatna a thuakte, van leh inn kisiate, huhna sum donna piakkhiatna, bangci huh ding, sum bangzah kingahta/kikhakta cihte pawl vive ahi hi. I buaipih kibang ahih manin biakna pawlpi hanga kideidanna, pau kibatloh mana kituam etna, khua khat leh khat kituam bawlna, gam tuam ah I om mana kitheihmawh bawlna cih bang peuhmah a beisa kal nih/thum sung bang bei mang hiau tawh kibang hi. Kibatlohna lam sangin I mipihte haksatna thuakte koici huh ding cih lam bekbek kigen hi. Gamdang om Zomite tampitak a om manin tuate kiang panin huhna sum kikhak pen Kawlgam sum tawh a kikhek ciang man nei mahmah hi. Hih bang hun ading mah a Pasian in mi tampitak gamdang tungsak ahi kei tam cih theih hi. Tulaitakin khat le khat kihuh nopna kha I nei tek hi. Tua kha mah lenkipin kipawlkhop theihna leh nasepkhop theihna in hong zom toto henla, haksatna panin ki-itna leh kipawl theihna gah hong piang leh cih I lunggulh mahmah hi.

    Thukhupna dingin, haksat hun ciangin Pasian I sap ding a kisap bangin, haksatna leh siatna lamah buaina/buaipih kibang (common cause) in lungsim hong gawmkhawm thei ahih leh tua lungsim pen hong tham den henla, mailamah Zomite khantohna ding zong a kikumkhawm thei, a gelkhawm thei, a semkhawm thei I suahna hong hi peuhmah hen. 

Comments

Popular posts from this blog

KA LAISIMNA LAMPI

Tools of Christian Missionaries