America Ah Kha Nih Sunga Ka Muhte
Dr
Pum Khan Pau
(Hih
thu pen America gam a pai nailote ading ngimna tawh kigelh hipha deuh hi)
America
leitang ka sik masakna penpen John F Kennedy International Airport, New York ah
hi. October 7, 2014 nitakin Kolkata panin Air India tawh lengin Delhi ah tawlkhat
ka khawl khit ciangin October 8, 2014 zingsang nai 1:30 AM in Air India mah
tawh ka leng kik a, nai 14 sung khawllo-in ka len khit ciangin tuani mah zingsang
nai 7:30 AM (ET) in New York ka tung hi. Arizona state a om Arizona State
University (ASU) ah kum khat sung Post-Doctoral research bawl dinga UGC Raman
Post Doctoral Fellowship tawh a pai ka hi hi. Vanleng pan ka tuak khit ciangin
immigration ah hong paipih pah uh a, tua mun ah verification tawmvei bawl khit ciangin
a paam ah immigration zum ah ong sawl uh hi. Tua zum a nasemte pen uniform puan-ak
kang leh bombi dup tawh kizemin a kawngah van nam tuamtuam datmei akipan pistol
dongin puapah linlian kawmin computer tawh na sem uh hi. Amau zum nasemte lakah
mivom om, mikang om, sen melpua lah om in mangpau vive tawh ong kiho zatzat
mawk uh ka zak ciang, eh! kei America a tung takpi himawk veng ee, cih ngaihsunin
ka hi hiaihuai keei hi. Movie khawngah mivomte mangpau nahnahte mah bang lianin
tua mivomte pau takpi mawka, American English vive ka bil in za ka zak tak
ciang bel America leitang a tung ka hih lam ka haih nawn kei hi. Immigration
office ah bangmah ong dot loh uh hangin nai khat val deuh ka ngak hi. Vai a man
ciangin ka lai saipa in ong sam a, hun sawt la pian kisa hi ding hiven na
theisiam in, nong zin kik ciangin bangmah buaihuai nawnlo ding hi, ciin
thunuamtakin ong paisak hi. Tua zum sungah ka om sungin mi pawlkhat keimah
banga a ngak a kap keei bang om mawk hi. Tuate pen a ciah kik dingte hihtuak
hi. Cihna ah America visa ngah khin, I gam panin amau gam zong tung khin phial
ta leng Port Entry kici i lutna ding vanleng/tembaw tual panin I vai a lem kei
leh ong ciahsak kik thei mawk lai uh ahi hi. Visa pen len theihna bek na hilel
a, lut theihna taktak pen immigration ah phalna I ngah ding kisam hi. Tua ni
sunkhua’n airport ah om in vanleng peuh ka enen a (gol thei peuhmah aih ciang
maw), tua ka etetna lamah Air India leh Jet Airways a lengkhia ka muh ciangin
ka lung ong leng dek pian pah malam mawk hi. America leitang ah Air India vanleng
I muh zong nuamtuam zen ei guai! Nitakin lengkhia kik in nai 4 val deuh ka lenkhit
ciang Sky Harbor International Airport, Phoenix ka tung hi. Zomi innkuan makai
thum: Hau Mung, Pau Kok leh Neng Kim in ong dawn a, tawldam takin Pa Hau Mung inn
ka tung hi.
America
pen a gam tung khinsa khempeuh in nuamsa hileh kilawm zah dongin a kilim gen
mahmah hi. A pai khinsate leh a pai nailote nangawn in i thugenna ah “Americate
khantohna, pilna”cihmah I lim gen mahmah uh hi. America tung Zomite pawlkhat
bang in vangam malep hihang kici liang uh hi. Leitung gam khangto pen leh gam
hat pen ahih manin ahi ding mahin kei zong ka ngaihsun hi. Ahih hangin kei
mahmah ka va tun teh mite gen zahin nopsakna luatna gen ding ka mu pak kei hi.
Ka kipatna India gam tawh a system mahmah kikhai lua ahih manin nuamsa thei pak
lo hikha dingin ka kimuangmawh hi. Hih anuai-ah kha nih ka om sunga khantohna
ka muh sunsunte kong gelh hi. Ka muh khantohnate hangin nuamsa mahmah dinga
kilawm ka hih hangin kei nopsaknate namtuam deuhin a nuainung lamah kong gelh
hi.
Ka Muhcil Khantohnate
India
gam bangin van zuakna dawr/sai lam geiah kidawh ziaizuai lo-a, van kizuakna mun
tuam om in tuate bek panin I deih kilei thei hi. Inn khanga dawr ah ci va lei
pak ning cihte pawl kingah lo hi. Mall ahih kei vet leh dawr omna mun deuh om
hi. Tua munte ah I pai nop leh mawtaw kisam hi. Dawrte pen inn kong kihong
phengphang cih bang hilo hi. Lampi panin huataka ka deih om ei ci a kawk ziau
ding dante pawl hilo hi. A sungah I lut ma-in van kizuak lam nangawn kitheilo
hi. Eima deihteng khawmkhawmin I zawh ciang sum piakna ah a lom a piak ding
hilel a, ngetnget kullo, ei deih bangbang teel theihna hi.
Lampi
ah mawtaw hawlte leh mi khempeuh in traffic dan zui uh a, a zuilote maan na
kila ziau in a nung ciangin liau sum zah ding laikhak inn ah tung hi. Lampi
lian thei mahmah ahih manin side langkhat bek zong lane 2/3 bang om hi. Lane
khat sung bekah mawtaw hawl ding hi-a, lane dang khatah kisuan nuam leng side
light piak hamtang kul hi. Tua dingin langnih tuakah side glass kisam hi. Lampi
pialna ding a om leh a gal panin lane tuam zuihpah ding hi-a, I pial nopna tun
ciangin hek kawi ziau cihte kingah lo hi.
Lam
lianpite ah traffic light om khin ahih manin tua I lamlahna banga mawtawte tai
in khawl uh hi. Tuabang traffic light om lohna veng sung lampite ah zong veng
lampi pana lam lianpi a lut ding peuhmah in midangte ngak phot hi. Lampi ah mawtaw
a tai kimlai veng lampi panin mawtaw dang khat in na lutkhum suk gawpgawp cih
bang om lo hi; kingak phot uh hi. Banghang hiam cih leh lampi a mawtaw taite
hat thei hi. Tua mah bangin veng lampi panin mawtaw lampi ah a lut sawm ciangin
khe tawh pai a om leh lam kansak masa se uh hi. Mawtaw neite in mawtaw neilo
khe tawh lampaite zahtak hi.
Lampi
ah camera kikoih ahih manin mawtaw hawldan man kei pian leh camera in maan na
la ziau hi. Traffic rule zuilo mawtaw hawlte zong tuamah bangin camera tawh
maan kila hi. A nung ciangin a liau zah ding laikhat a inn ah tung lian mawk
hi. Tua liau sum piak loh cih bang a om theilo hi, a pialote kiman ding hi.
Camera in mawtaw nambat, mawtaw hawlpa leh a hawldan, a sunga mi tuang zah cih
dongin kician takin ciamteh hi.
Highway
lampite lian mahmah a, highway ah khawl hithiat cih bang om theilo hi. Mawtaw
zong hat tai thei mahmah hi. Khuapi sungah highway zui lehang gamlapi pai ding
zong kitung pah hi. Highway panin veng lampialna na om tek hi.
A mawtawte uh auto-gear vive hi. Gear khek khek
kul selo hi. India gama Activa scooter tawh kibang kasa hi. Accelerator leh
break sikna bek om ziau lel hi. Tua ahih manin mawtaw hawl bel hamsat tuaklo
hi. Traffic rule zuih dan thei peuh leng mawtaw hawl noptuak hi.
Hoihtaka
ngimna tawh a kibawl city ahih manin lampi pen kizik tang mahmah hi; veng tampi
a om hangin a lampi bawl dan uh panin a zonkhiat haksa ding om vet lo hi. Thei
ngei hetlohna mun zong GPS tawh ol takin kitung thei hi.
Gam
kicing mahmah lel ahih manin shopping mall te zong a khan/sawng hise lo-in
kiphah zihziah lel hi. India gama Mall-te bangin a tung a nuai om liapluap
lo-a, a nuai-ah kiphah zihziah hi. Tangzai thei mahmah hi. Mall khat pen Lanva
khuasung cia pha ngel ding hi.
Nin
kici peuhmah utna peuhah mawkpaih cih bang om lo hi. Nin koihna ding om a, tua
sung bekah kipai hi. Ninbawm nih om khawm lianlian se hi; khat pen zatkik theih
nawnloh dingte paihna hi-a, khat pen na kibawl kik thei namte koihna hi. Khuasung,
zum, sanginn, zatote ah ninbawm kicing mahmah hi. Tua mah bangin tui dawn ding
leh zunbuk ekbuk kicingtakin om kawikawi hi. Inn nangawn ah ninbawm sung bekah nin
kipai-in tua pen nin khonte in puakhia zel hi. Ninbawm pua mawtawte in ninbung
lianpipite a puakna dingin set van mah tawh kithuah pah lian hi.
Zum,
Mall leh mun pawlkhat ah kong khak pen automatic kizang hi. A kong mai tung
leng na kihong pah dandan hi. Tua mah bangin kongpi (gate) zong automatic
kizang zaw hi. Mun poimawh deuhte ah mawtaw hawlte in card/ticket a thunna ding
om a, a thun ciangin gate kihong pan se hi.
Mawtaw
tung pan kum se lo-a hih theih tampi om hi. ATM ah sum thoh nuam leng mawtaw
tawh a gei ah khawl in mawtaw sung panin khut tawh bat dingin ATM om hi.
McDonald, KFC cih te pawl sai ah van I lei nop ciangin mawtaw tawh I pai leh
kum khia lo-a leitheih dingin kongvang khat panin leitheih dingin kibawl hi.
Datsi/meitui
thunna ah mawtaw tui thun pen ei leh ei in hih ding hiziau hi. Sum piakna ATM
card tawh kipia hi. Tua mah bangin gas thunna zong ol mahmah hi. Kigual deudau
cih bang om vetlo hi.
Metro
train leh bus ticket kibang hi. Ticket nam tuamtuam om a, kum 60 tunglamte
adingin man niam deuh om hi. All day pass I lei leh a train leh bus nikhat
pumpi kituang thei hi. Tua lo kalkhat, khakhak, kumkhak cih bangin a lomin
kilei thei hi. Ticket pen ATM card dan pian lai tawh kibawl hi-a, i leikhit
hangin zang naikei peuh leng koihkoih thei hi. Cihna ah I zat ding ciangin
activate kul hi. Meileng ngakna (station) ah machine om a, tua panin ticket
kilei thei in tua mun ah activate kici mun vang khat ah ticket thun lehang ticket
pen a tungah date print sa in ong pusuak kik hi. Tua khit teh zat theih hi. Tua
a date a kigelh ni bek kizang thei (valid) cihna hi. Meileng ticket sitte
(India ah TTE kicite) pen uniform leh a van nam kim tawh kithuap litlet hi.
Ticket check na machine neu khat tawi uh a, ticket pen tua machine ah a zut
(swipe) uh ciangin a chek khin hipah hi. Amau ticket a chek khit ciangin thank
you ong ci lai hi. Ticket neilo a meileng tuangte a khawlna masapen ah kumsak
hi. Khasi gamah taxi tuan ciangin talo pipi a tutna ah kihen teitei cih dante
pawl om vetlo hi. Minih tutna ah khat a tut khit a, van a gei ah a koih leh
kuamah tutsawm hamtang lo lel uh hi.
Americante
pen ann/nektheih nam tuamtuam lah nene thei uh, zong hai mahmah uh, coffee leh
dawn theih nam lah hai diak uh hi. A khut vuah haipi tawi kawmsa a vak/lampai
tam mahmah hi. Khualum hun diakin tuivot namte lim bawl mahmah uh hi.
Zomite
lakah zong kikhopna khatpeuh om leh cold drink kihawm zihziah, lengla om leh
tua mah tawh na zindo. Arizona ah tui dawn ding mineral water kilim zat hi. Tui
dawn ding kilei tangtang hi. Tui bel tam man hetlo bilbel hi. Zomite in Kawlgam
danin Sanpiuh cihte pawl kin ngaihsut uh hi.
Mawtaw
cih pen India ah neih ding hamsa kisa mahmah I cih leh kisam lua lawmlawm lo
ahih man na hi zaw leh kilawm sa ing. Ka nasepna Santiniketan ah University
Professor takpi in cycle zang hiathiat lel hi. Kilawm lah si ka cih nop hangin
tua mun ah cycle tawh nuamtaka tun theihna ah car cih khawng kisam hetlo na hi
zaw gige hi. Neih mana lei ding ahih kei buang leh a kisap manin car lei kul
vetlo hi. America bel na tuaci vetlo hi. Ka tun ciangin khe tawh mi vak muh
ding lah om mello, khe tawh lam gei khawngah a mawk vakvakte pen inn neilo
mizawngte (homeless) banga kituat pian mawk hihtuak hi. Bus lah tamlo, auto
rickshaw, rickshaw cih te pawl muh ding lah om deksuai lo. Taxi pen kisikha muh
zeuhzeuh thei in aih hanga Shillong/Aizawl khawng banga kizui dandan in lamgei khat
peuh pan tuang ziau cih bang kingah lo hi. Kivak thei keeilo hi. Tua ahih manin
mi khempeuh in amau mawtaw ding kisam hi. Nasep paina, zum kahna, sangkahna,
kikhopna, bazaar hawhna…vakna khempeuh mite amau car tawh kikhawh ziahziah lel
hi. Car nei kei leng khe neilo mah akibang himai hi. A nasep thupi kei leh zong
a nasepna ding mun a tunna ding kisam ahih manin car a neih loh phamawh cih dan
hi. Second hand mawtaw lei ding tam mahmah hi. Hoih thei mahmah lah tam man
lualo cih bang tam ahih manin mawtaw neih ding hamsa lualo hi. India ah car gol
lakh 7/8 mante pawl US ah Zomite in hawl ziahziah lel hi. Zomi kikhopna ah mi
tam khol kei taleh mawtaw pen mi pha zahzah om pah ahih manin nasia phengphang
veve hi.
Nuam Kasakna Hang
1.
Kizahtakna lungsim nei uh hi: Sai,
Zum, Library, Bank leh mun khat peuh ah I pai ciangin ei mai ah midang khat a
om leh ama zawh kingaka, aman ciang bek in eima vai kisai pan hi. Kituhlo in
kingak cihna hi. India gam a diakin Bengalite lak tawh kilehbulh hi. Bengali
lakah bel sai ah van lei ding I pai ciangin I mai a omte ngak leng I nunga ong
paite in a nunglampan ama deih pen otsan ziau in a ngah masa zaw suak thei hi. Kingak
cih bang sangin a pau zo zaw, maingal zawte man baih cihna hi. Zum khatpeuh ah
bill piak ding aihih keh ngah ding ngaka kigualte nangawn omna mun kituh ding
lau-in khualum nuaiah kineh tentan in kiding tazen hi. Mun awng omsak leng
kituh takpi mah hi hang. Mite sangin ka ngah baih zawkna ahih peuh leh
phamawhsak neilo lungsim kipaai hi. Tuabang lungsim a om lohna; tua sangin
midangte kideihsakna,, kingakzawhna, thuakzawhna a omna America nuam kasa hi.
2.
A theilote lamlak nuam uh hi: I theihloh
na khat peuhpeuh mi I dot ciangin I tel dongin ong hilh nuam uh hi. A kisap leh
a mun mahmah ah hong kha uh hi. Arizona State University ka pai masak penpen ni-in
ka paina ding zum pen mu pah lo hing. Ka zonzon khit ciangin mun khat ah lut
pongin ka kan leh hih tak hikei, hua lam hi, ciin mi khat in a mun mah hong lak
pah lian mawk hi. Tua lam ah pai inla, kawi phei in tangpaikik lecin cihte pawl
omlo hi. Ka theihna ding ciangtan ah ong kha hi. Tua hangin Zomi tampitak
Mangpau thei het kei tase le uh Mikangte’n a theih theih dong uh lamlak mawk ahih
manin nasepna ah buai lo hi. A theilote simmawh bawllo-in a theihna dinguh
deihsak uh hi. India gam mite leh Zomite in a theilote kineu et nuam pah hi;
kisim mawh bawl pian mawk hi. Khem theih
dingin ki ngaihsun zawlai hi. Hawhna khat peuh nei in sai khat peuhah pai leng
ong kihopihna masakna pen: Hi/Hello Good morning/afternoon…How can I help you? ciin
maitai takin hong kimuak zen hi. Tua pen en zong amau thusiam banga dawn kik
ding ahi hi. Ka tun cilin lawmte tawh ka vak ciang amau zong tuabangin
maitai-in mite hopihna dawng kik thei uh ahih manin lamdang kasa liang hi. Ei
gam paizia hilo lua ahih manin kizang thei pak lo liang hi. I zat sawm sunsun
ciangin zong I koitak hiamah ong dong keei khat a om tawh kibangin ei leh ei
peuh kisuang mawkmawk hihang.
3. Amau tawh kisai
lo peuhmah awlmawh lo uh hi:
Zomite pen ei tawh kisai kha kilkellote dongin kisai kikum nuama, ki-encik,
kigensia zawlai hi hang. Ahih hangin America ah mite amau tawh kisai ahih kei
buang leh midangte vai ah amau buai lo lel hi. Tangtat (individualist) lungsim
pua uh hi. Lamgei aih kei leh mawtaw/meileng sung khawngah mite kikawi-in
kitawptawp ta leh kuaman enen selo, gensia selo lel hi. Cihnopna ah amau tawh
kisai ahih loh manin phamawh sa lo uh hi. Tangtat lungsim pen angsung khualna
tawh a kithuah leh bel hoihlo zel hi. Zomi society tawh zong kituak lo-in zat
huailo hi. Midangte haza-a eima ading bekbek angsung khualna leh eima meetna
ding ahih peuh leh midangte supna ahizongin phamawhsak lohna pen hoihlo-a, ahih
hangin khantoh ding utna lungsim tawh mimal hanciamna, a kisamlopi-a midangte
tawh kisai lohna pen khantohna lampi hi. Mimal khantohna om masa lopi-in
taangpi khantohna lawhcing theilo hi. Americate in tua lungsim nei in nasep
hahkat uh hi. America Zomite zong nasep hahkat mahmah, mimal in hanciam mahmah
tek uh hi; ahih hangin a kisamlopi-a midangte etcikna leh sai nopnate pawl kinusia
zo nailo hi. Midangte tawh I kisaina pen kihuhna, kithapiakna,, kilamlahna hi
leh khantoh vai bek hi.
4.
Lampi tangzai mahmah hi: Khantohna
dinga kisam mahmah khat pen kikawmna lampi hi. America ah gam kicing ahih man
zong hikha in teh lampi zai in hoih thei kasa hi. Kei omna Phoenix pen kum za
khat deuh khawng paisa a kipan a kilam hi-a, ngimna/plan hoihtak tawh kibawl
ahih manin lampi leh khuapi sung git tang zitzet bang hi. Inn om nailohna
khuapi nawl lampek nangawn ah lampi hoihtakin kikhung khin zen a, traffic light
zong om khin hi. Kikawmna hoihsak mahmah uh ahih manin tua hangin khantohna
manlang hi. Zomite pawlkhat I nasepna bang km 80 khawng gamla hi. Ahih hang
lampi hoih ahih manin mawtaw tawh nai khat sung bek pai uh hi.
Zomite
zong I tenna leitang khantohna dingin lampi hoih kisam hi. Mualdawna om khua
zong lampi hoih tawh kizom peuh leh khangto lah lo ding hi. Tua ahih manin tulaitaka
Chin state ah ZRDP nasepna bang thapiaka, huh huan dingin hoih mahmah hi. Nidang
lampi hoih loh manin Kawlpi leh Tamu kikal nikhat paina hi a, lamkal ah giah
kul thei lai hi. Ahizongin tu in lampi hoih manin Lamka leh Kawlpi ni khat in
kitung hi. Kawlpi leh Behiang mawtaw tawh sun lang paina ding bek a gamla hi.
Tua mah bangin Aizawl leh Tedim nikhatin tun lahna ding hilo hi. Lampi kisam
hihang.
5. Thukan (researcher)
mite adingin nuamlua hi:
Research bawl thukan laisim mite adingin laibu saal (library) ah laibu I deih
peuh kimu phiala, inter-library loan tawh mun dang library a om laibute nangawn
kikawm thei sawnsawn ahih manin tua mahmah nuam kasa hi. India panin a laibu
min I theih hangin I ngah zawh loh, a ngahna ding zong I theihlohte US library
panin I ngah ciangin suangmanpha mu mah kibang hi (ka muh ngeiloh hang). Library
ah a om nailo laibu thak khatpeuh I deih leh librarian te kiangah a lei dingun
kingen thei lai hi. Library ah laibu zon ol mahmah hi. A nambat thei peuh leng
a mun ah na om lianlian hi. Ei lam library te tawh kikhai lua hi. Tua banah
laibu deih zahzah kikawm thei hi.
Thukhupna: Khatvei ASU a ka sianu in nitak
ann ne dingin a inn ah ong sam hi. ASU a South and Southeast Asian scholars-te
zong mi 6/7 khawng sam hi. Kei pen guest of honour dan a keima mina ann nekhawm
ka hi zen uh hi. Tua nitak ann ka nekkhoppihte tawh lawm bangin ka kithuah uh
hangin a nung ciangin amau I profile ka kan ciangin amau field of research tek
ah min nei mahmah vive, laibu tampipi a bawl khin khawng vive na hi mawk uh a,
tua ka theih ciangin ka mai lah zum ei, hampha lah kisa ing ei. Hih tuipi gal
khat pekah kei leltak Pasian in mipil misiamte tawh annkuang ong umkhawm sak
hitah maw, cih ka ngaihsut ciangin Topa hong itna mahmah thupi-in lamdang kasa
hi. Topa vai pen a ngakzote adingin ngak thaman om kasa hi. A tunga kigelh
thute keimah hong tonpih Pasian’ khutma a kilatna hi henla, a sim mimal kim
adingin thupha hong hita hen.
Comments